بررسی تاریخی - تحلیلی اشعار سیاسی و اجتماعی از آغاز تا پایان دوره ی صفویه

آثار اغلب شعرا و نویسندگان برجسته ی ایرانی از گذشته تا امروز ، آیینه ی تمام نمای محیط و روزگار زندگی آنان بوده است ؛ چنـان که بـسیاری از آنان در تحـلیل و تـبیین دشـواریهای زندگی به مـراتب تیزبین تر و حسّـاس تر از سـایر دانشمندان اجتماعی بوده اند ؛ از خود مردم و در تـعامل با آنان بودند و در قبال مسایل و مشکلات جـامعه ، احساس مسـولیت می کردند ؛ در نتیجه با سـرودن اشعـار سیـاسی و اجـتماعی ، در بـرابـر نـاراستی هـا و کـجـروی های هیئت حاکمـه عـکس الـعمل نـشـان می دادند . در این رساله از چنین اشعاری سخن به میان آمده و کوشش شده است علاوه بر بررسی دیدگاه های سیاسی – اجتماعی و انتقادی شاعران از آغاز تا پایان دوره ی صفویه ، علل اوج و کاهش یافتن اشعار سیاسی در دوره های مختلف نیز مورد بررسی قرار گیرد . نتایج تحقیق حاکی از آن است که در طول این دوره ی ممتد ، شاعران از دو شیوه ی بیان مستقیم و غیر مستقیم برای بازگویی انتقادهای خود بهره جسته اند : 1 – شیوه ی مستقیم : در میان شعرایی که اشعار آنها مورد بررسی قرار گرفته است عطار و عبید زاکانی اصلاً از این شیوه استفاده نکرده اند . انوری در قالب هجو از آن بهره گرفته و ناصر خسرو ، خاقانی ، سیف فرغانی ، اوحدی ، صائب و غنی کشمیری با لحن آشکار و با شجاعت تمام به بیان انتقادات خود پرداخته اند . 2 - شیوه ی غیر مستقیم : گاهی نیز ترس از قتل و کشتار و چماق تکـفیر ، شاعران را وادار می ساخت که از طرق مختلف از این شیـوه بهره گیرند . در این میان سنایی و سعدی از زبان پنـد و انـدرز استفاده کرده اند ، مولانا حکایاتی از زبـان حیوانات نقل کرده ، نظامی و عطار حکایتهایی از زبان پـیران و مشایخ بیان نموده و عطار و ابن یمین انتقادهای خود را از زبان عقلای مجـانـین بیان کرده اند . علاوه بر این ، فردوسی ، مولانا ، سعدی و جامی با نقل حکایات تاریخی و تمثیلی و انوری ، نظامی ، عطار ، مولانا ، سعدی ، عبید و حافظ با استفاده از ابـزار طنـز در ایفای نقش تاریخی خود کوشیده اند .